संख्या संकेत कोश

व्याकरण विपुलता आणि कोशसंपन्नता हे भाषेच्या प्रतिष्ठेचे आधारस्तंभ आणि तिच्या भावी प्रगतीचे मार्गदर्शक दीपस्तंभ आहेत, असे मत लोकनायक माधव श्रीहरी ऊर्फ बापूजी अणे यांनी संख्या संकेत कोशाच्या पहिल्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेत व्यक्त केले होते. या ग्रंथाची पहिली आवृत्ती १९५८ मध्ये प्रकाशित झाली होती. प्रसाद प्रकाशन-पुणे यांनी हा ग्रंथ प्रकाशित केला आहे. ग्रंथाची द्वितीय आणि तृतीय आवृत्ती अनुक्रमे १९६४ व १९८० मध्ये प्रकाशित झाली. त्यानंतर काही वर्षे हा ग्रंथ दुर्मिळ होता. २००४ मध्ये प्रसाद प्रकाशनानेच ग्रंथाची चौथी आवृत्ती प्रकाशित केली. त्यामुळे या विषयाचा अभ्यास करणारे अभ्यासक, संशोधक व जाणकारांची मोठी सोय झाली आहे. श्रीधर शामराव हणमंते यांनी हा कोश संपादित व संकलित केला आहे.


मराठी भाषेतही विविध विषयांवरील कोश प्रसिद्ध झाले आहेत. मात्र त्यात संख्या संकेत कोश हा वेगळा प्रकार आहे. संख्या किंवा विविध संकेत हे भाषेच्या व ज्ञानाच्या अभिव्यक्तीत किती महत्वाचे आहेत, याची माहिती आपल्याला असते, मात्र नेमकी एखादी संख्या घेतली आणि तिचे महत्व काय असा प्रश्न विचारला तर पटकन काही सांगता येत नाही. या कोशात दिलेल्या संख्येतून या आकड्यांचा भारतीय संस्कृतीशी असलेला संबंधही आपल्या लक्षात येतो. या कोशात शून्य ते १०८ या संख्यांचे विशेष संदर्भ, त्याच्याशी निगडीत सर्व माहिती देण्यात आली आहे. काही ठिकाणी संख्याचे विशेष संदर्भ/माहिती आढळून आली नसल्याने त्याविषयी काही सांगण्यात आलेले नाही.


सुमारे ५६६ पानाच्या या ग्रंथात एकसहस्त्र, पंचसहस्त्र, दशसहस्त्र या बरोबरच परिशिष्ट एक ते तीन देण्यात आली आहेत.पंचप्राण कोणते, सप्तधातू कशाला म्हणतात, नाटकाची सहा अंगे कोणती, १४ विद्या व ६४ कला कोणकोणत्या आहेत, नवविधा भक्तीचे प्रकार, अष्टसिद्धी कोणत्या, काळ्या बाजाराचे ४० प्रकार कोणते, ब्याण्णव मुलतत्वे कोणती अशी शून्य ते १०८ पर्यतच्या सर्व संख्यांविषयीची माहिती यात वाचायला मिळते. हणमंते यांनी विविध विषयांवरील ग्रंथांचे संदर्भ घेऊन पाच हजारांहून अधिक संकेतांची माहिती या कोशात संकलित केली आहे. वेद, उपनिषदे, धर्मशास्त्र, भक्तीशास्त्र, पुराणे, योगशास्त्र, वैद्यक शास्त्र, विविध कोश अशा विविध ग्रंथांचा अभ्यास करून त्यातील संख्यांशी निगडीत काही भाग यात देण्यात आला आहे.


ही सर्व माहिती मनोरंजक आणि माहितीपूर्ण आहे. प्रत्येक आकड्याशी कोणत्या आणि किती गोष्टी निगडीत आहेत, याची समग्र माहिती या कोशामुळे आपल्याला सहज मिळते.


अधिक माहितीसाठी संपर्क
प्रसाद प्रकाशन-पुणे (मनोहर जोशी)०२०-२४४७१४३७


अशाच प्रकारचा संख्या वाचक कोश अनमोल प्रकाशन-पुणे यांनी गेल्या महिन्यात प्रकाशित केला आहे. या पॉकेट साईज आकारातील कोशाचे संपादन रखमाजी देवाजी यांनी केले आहे. यातही शून्य ते ११० पर्यतच्या अंकांची माहिती व त्याच्याशी संबंधित विशेष बाबी सांगण्यात आल्या आहेत.

संपर्क-अनमोल प्रकाशन, पुणे (मोरेश्वर नांदुरकर), ६८३, बुधवार पेठ, पुणे-४११००२

अशा वेगवेगळ्या विषयांवर जास्तीत जास्त प्रमाणात कोश प्रकाशित झाले पाहिजेत, त्यामुळे अभ्यासक, रसिक वाचक यांना ते उपयुक्त ठरतीलच परंतु, मराठी भाषेसाठीही ते महत्वाचे ठरेल, असे वाटते.